اصول استفاده از زور توسط مأموران انتظامیاصول استفاده از زور توسط مأموران انتظامی از جمله مباحث حقوقی می‌باشد و سند حاضر با نام «اصول اساسی استفاده از زور و سلاح‌های گرم توسط ماموران انتظامی» یکی از تلاش‌های متعددی است که در نظام بین‌المللی حقوق بشر جهت ایجاد محدودیت و سامان دهی رفتارها، عملکردها، استفاده از ابزارها و تجهیزات محدود کننده نظیر دست بند و پابند و...، به کارگیری سلاح‌های گرم، شوکرها و... توسط ماموران نیروی انتظامی صورت پذیرفته است. فهرست مندرجات۲ - محتوای اعلامیه ۲.۱ - مقدمه اعلامیه ۲.۲ - مقررات عمومی ۲.۳ - مقررات خاص ۲.۴ - عملیات انتظامی در تجمعات غیر قانونی ۲.۵ - نظارت پلیس بر زندانیان یا بازداشت شدگان ۲.۶ - صلاحیت‌ها و آموزش و مشاوره ۲.۷ - آیین‌های گزارش‌دهی و بازنگری ۳ - شمول اعلامیه ۴ - مصوب کنگره سازمان ملل متحد ۵ - عدم تصویب مجمع عمومی سازمان ملل ۶ - هدف اصلی سند ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - مقدمهماموران نیروی انتظامی و به طور کلی تمامی ماموران اجرای قانون که دارای اختیارات دستگیری، بازداشت، نگهداری و... نسبت به افراد هستند، نقش حیاتی در حمایت از حق حیات، آزادی، امنیت شخصی و سایر حقوق و آزادی‌های اساسی افراد ایفا می‌نمایند. از طرفی دیگر، با توجه به قدرت، اختیارات و ابزارهایی که آنها در اختیار دارند، در صورتی که دچار انحطاط گردیده و از قدرتشان سوء استفاده نمایند یا از ابزارها و سلاح‌هایی که در اختیار آنها قرار گرفته، استفاده نادرست و نابجا نمایند، به گونه‌ای جدی و شدید حقوق و آزادی‌های افراد را می‌توانند مورد تعرض قرار داده و سلامت فردی و اجتماعی را به مخاطره‌اندازند. از این جهت در نظام بین‌المللی حقوق بشر تلاش‌های متعددی در جهت ایجاد محدودیت و سامان دهی رفتارها، عملکردها، استفاده از ابزارها و تجهیزات محدود کننده نظیر دست بند و پابند و...، به کارگیری سلاح‌های گرم، شوکرها و... توسط ماموران نیروی انتظامی صورت پذیرفته است. سند حاضر با نام «اصول اساسی استفاده از زور و سلاح‌های گرم توسط ماموران انتظامی» (Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials) که یکی از اعلامیه‌های مصوب هشتمین کنگره سازمان ملل متحد درباره پیشگیری از جرم و رفتار با مجرمان است که در ۲۷ اوت تا ۷ سپتامبر ۱۹۹۰ در کوبا (هاوانا) برگزار شده، نیز در همین راستا تدوین یافته است. [۱]
.Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials، Adopted by the Eighth United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders، Havana، Cuba، ۲۷ August to ۷ September ۱۹۹۰ ،available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/۳b۰۰f۱c۱۸. html [accessed ۲۵ July ۲۰۱۱]
۲ - محتوای اعلامیهسند حاضر، مشتمل بر یک مقدمه و ۲۶ ماده بوده که در قالب زیر به طور اجمالی به بیان محتوای آن پرداخته می‌شود: ۲.۱ - مقدمه اعلامیهدر مقدمه اعلامیه به اهمیت والای شغل ماموران نیروی انتظامی به عنوان خدمتی اجتماعی توجه داده شده و بر ضرورت حفظ و ارتقای شرایط کاری و جایگاه آنان تاکید کرده و تهدید به حیات و امنیت آنان را به منزله تهدید به ثبات جامعه تلقی نموده است. همچنین در مقدمه بر نقش کلیدی آنها در حمایت از حقوق و آزادی‌های اساسی بشر که در اسناد مهمی چون اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) [۲]
.Universal Declaration on Human Rights (UDHR) ۱۹۴۸، UN، Doc، A/ ۸۱۰، ۱۰ December ۱۹۴۸
و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) [۳]
.International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) ۱۹۶۶، UN، Doc، A/۶۳۱۶ (۱۹۶۶)
مقرر گردیده، تاکید شده و برخی از مقرراتی را که پیش تر درباره شرایط و کیفیت استفاده از زور و سلاح‌های گرم توسط آنها وضع شده، مورد اشاره گذرا قرار داده است.سپس این امر را مطرح کرده که اصول اساسی زیر به منظور کمک به دولت‌های عضو در راستای انجام تعهدات آنها برای تضمین و ارتقای نقش شایسته و مناسب ماموران نیروی انتظامی تدوین یافته و باید به وسیله حکومت‌ها در قالب قوانین و رویه‌های ملی آنها مورد لحاظ و احترام قرار گیرند و آگاهی و اطلاع رسانی لازم درباره آن به ماموران انتظامی و سایر اشخاص چون قضات، دادستان‌ها، حقوقدانان و... صورت پذیرد. ۲.۲ - مقررات عمومیمقررات عمومی (General provisions)؛ مواد اول تا هشتم سند حاضر به مقررات کلی و عمومی پرداخته که اهم مفاد مندرج در آنها شامل نکات زیر می‌گردد. نخستین مقرره کلی که در ماده یک به آن تصریح شده این که دولت‌ها و نهادهای نیروی انتظامی باید قواعد و مقرراتی را درباره استفاده از زور و سلاح‌های گرم علیه اشخاص توسط نیروی انتظامی، تصویب و اجرا نمایند و چنین قواعد و مقررات و مسایل اخلاقی مربوطه باید به طور مداوم مورد بازنگری و ارزیابی قرار گیرد. دومین مقرره عمومی این که؛ دولت‌ها و نهادهای انتظامی باید طیف گسترده‌ای از ابزارها، سلاح‌ها و مهمات را توسعه داده، به گونه‌ای که شامل سلاح‌های غیر کشنده گردد تا در شرایط مقتضی بدون آن که منجر به مرگ یا صدمه اشخاص شود، به کار گرفته شوند و امکان دفاع و حفظ ماموران نیز با وسایلی چون کلاه، سپر، جلیقه‌های ضد گلوله و... فراهم آورده شود تا نیاز به استفاده از انواع سلاح‌ها کاهش یابد (ماده ۲). سومین مقرره کلی این که باید توسعه و به کارگیری سلاح‌های غیر کشنده به دقت بررسی شود تا خطر تهدید اشخاص غیر دخیل را به حداقل رساند، و بر استفاده از آنها دقیقا نظارت شود (ماده ۳). چهارم این که؛ ماموران انتظامی باید در اجرای وظایف، قبل از توسل به زور و سلاح‌های گرم، از ابزار غیر خشن استفاده نمایند و تنها زمانی که ابزار دیگر موثر نباشد، متوسل به زور گردند (ماده ۴). پنجم این که حتی در مواردی که توسل به زور و سلاح‌های گرم غیر قابل اجتناب است، ماموران باید با خویشتن داری و اقدام متناسب با شدت جرم و هدف مشروع مورد نظر، با حداقل صدمه و جراحت و احترام به حیات انسان، تضمین مراقبت فوری پزشکی از اشخاص مجروح و اطلاع رسانی فوری به بستگان و دوستان اشخاص مجروح، اقداماتشان را انجام دهند (ماده ۵). گزارش فوری جراحت یا مرگ ناشی از استفاده از زور به مقام مافوق (ماده ۶) و تضمین جرم انگاری و مجازات استفاده خودسرانه یا سوء استفاده از زور یا سلاح گرم توسط ماموران (ماده ۷) و عدم تمسک به شرایط استثنایی نظیر عدم ثبات سیاسی یا هر وضعیت اضطراری عمومی دیگر جهت توجیه نادیده گرفتن این اصول (ماده ۸)، سه مقرره کلی دیگر است. ۲.۳ - مقررات خاصمقررات خاص (Special provisions)؛ مطابق ماده ۹ سند، ماموران انتظامی بجز در هنگام دفاع از خود یا دیگران در قبال تهدید قریب الوقوع (حتمی) مرگ (Imminent threat of death) یا صدمه جدی نباید سلاح‌های گرم را علیه اشخاص، به کار گیرند. استفاده از این سلاح‌ها باید تنها در زمانی صورت پذیرد که به طور قطعی برای حفظ جان ضرورت دارد. چنان که ماموران، مغایر با این شرایط عمل نمایند، بدون دلیل خود را در معرض خطر قرار داده و خطر مرگ یا صدمه شدیدی که متوجه سایر اشخاص شده، به طور آشکارا نامناسب (Inappropriate) و بی‌نتیجه (بیهوده) (Pointless) محسوب خواهد شد (ماده ۱۰). همچنین بر اساس ماده ۱۱، قواعد و مقررات استفاده از سلاح‌های گرم توسط ماموران باید شامل موارد زیر باشد: الف) تعیین شرایط و انواع سلاح‌های گرمی که ماموران مجاز به استفاده از آن هستند؛ ب) تضمین استفاده از سلاح‌های گرم تنها در شرایط مناسب و به شیوه‌ای که خطر آسیب‌های غیر ضروری را کاهش دهد؛ پ) ممنوعیت استفاده از سلاح‌های گرمی که منجر به آسیب‌های غیر مجاز (Unwarranted) یا خطر توجیه ناپذیر می‌شود؛ ت) مقررات نظارتی برای تضمین پاسخ گویی ماموران در مقابل سلاح‌های گرمی که حمل می‌نمایند؛ ث) پیش بینی اخطارهای لازم جهت مواردی که سلاح‌های گرم باید خالی شوند؛ ج) تدارک سیستمی برای گزارش دهی در مواقعی که ماموران از سلاح‌های گرم در اجرای وظایفشان استفاده می‌نمایند. ۲.۴ - عملیات انتظامی در تجمعات غیر قانونیعملیات انتظامی در تجمعات غیر قانونی (Policing unlawful assemblies)؛ ماده ۱۲، با تایید مجدد این امر که هر کس مطابق اصول مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی حق مشارکت در تجمعات قانونی و مسالمت آمیز را دارد (۱)، دولت‌ها را ملزم نموده تا در تجمعات غیر قانونی تنها بر اساس اصول مقرر در مواد ۱۳ و ۱۴ از زور و سلاح‌های گرم استفاده نمایند. مطابق ماده ۱۳، دولت‌ها در پراکنده نمودن تجمعات غیر قانونی و غیر خشن باید از استفاده از زور اجتناب نموده و در صورت ضرورت به استفاده از زور باید آن را به حداقل میزان ضرورت محدود سازند. بر اساس ماده ۱۴ نیز در پراکنده نمودن چنین تجمعاتی، ماموران فقط در مواقعی که این امر از طریق ابزار کم خطرتر امکان پذیر نباشد، به حداقل میزان ضرورت و تحت شرایط ماده ۹ می‌توانند از سلاح‌های گرم استفاده کنند. ۲.۵ - نظارت پلیس بر زندانیان یا بازداشت شدگاننظارت پلیس بر زندانیان یا بازداشت شدگان (Policing persons in custody or detention)؛ بر اساس ماده ۱۵، ماموران در ارتباط با زندانیان و بازداشت شدگان، جز در مواردی که به طور قطعی برای حفظ نظم و امنیت محل تحت نظر، ضرورت دارد یا ایمنی شخص مورد تهدید است، نباید از زور استفاده نمایند. همچنین مطابق ماده ۱۶، ماموران در ارتباط با چنین اشخاصی، جز در موارد دفاع از خود یا دیگران در مقابل تهدید فوری مرگ یا آسیب جدی یا هنگامی که به طور قطعی جهت جلوگیری از فرار شخص تحت حبس یا بازداشت مطابق ماده ۹ ضروری باشد، نباید از سلاح‌های گرم استفاده کنند. ۲.۶ - صلاحیت‌ها و آموزش و مشاورهصلاحیتها، آموزش و مشاوره (Qualifications، training and counseling)؛ دولت‌ها و نهادهای نیروی انتظامی باید تضمین نمایند که تمامی ماموران با روش‌های نظارتی صحیح انتخاب شده و دارای اخلاق مناسب و صلاحیت روانی و جسمانی برای اعمال موثر وظایفشان بوده و آموزش‌های حرفه‌ای مستمر و جامعی را دریافت می‌نمایند (ماده ۱۸). همچنین دولت‌ها باید تضمین نمایند، ماموران تحت آموزش قرار گرفته و در استفاده از زور طبق معیارهای حرفه‌ای مورد آزمون واقع شده و تنها بعد از تکمیل آموزش‌های خاص، اجازه حمل سلاح گرم به آنها داده خواهد شد (ماده ۱۹). برای آموزش ماموران نیز، دولت‌ها باید به مسایل اخلاقی، حقوق بشر، استفاده از ابزارهای جایگزین زور و سلاح‌های گرم، حل و فصل مسالمت آمیز، روش‌های مذاکره و... توجه خاصی مبذول نمایند (ماده ۲۰) و مشاوره‌های لازم را برای مامورانی که در شرایط به کارگیری زور و سلاح‌های گرم هستند و تحت فشارهای روحی قرار دارند، تدارک ببینند (ماده ۲۱). ۲.۷ - آیین‌های گزارش‌دهی و بازنگریآیینهای گزارش‌دهی و بازنگری (Reporting and review procedures)؛ دولت‌ها و سازمان‌های انتظامی باید شیوه‌های گزارش دهی و بازنگری (بازدید) را برای تمامی حوادث مورد اشاره در اصول ۶ و ۱۱ تدارک ببینند و تضمین نمایند فرآیند بازدید موثر فراهم بوده و مقامات اداری یا نهادهای تعقیبی مستقل و صلاحیت دار، امکان اعمال صلاحیت‌های خود را در شرایط مقتضی دارا می‌باشند (ماده ۲۲). علاوه بر این اشخاص آسیب دیده به جهت استفاده از زور و سلاح‌های گرم یا نمایندگان و بستگان آنها (در صورت وفات) نیز باید به ساز و کاری مستقل از جمله ساز و کار قضایی دسترسی داشته باشند (ماده ۲۳). دولت‌ها باید تضمین نمایند، افسران ارشد در صورتی که از اقدامات غیر قانونی استفاده از زور و سلاح‌های گرم افراد تحت فرماندهی خود مطلع باشند یا مطلع بودند و تمامی اقداماتشان را با توجه به قدرتشان در پیشگیری و گزارش چنین سوء استفاده‌هایی به عمل نیاورند، مسئول خواهند بود (ماده ۲۴). دولت‌ها همچنین باید تضمین نمایند، در صورتی که ماموران مطابق این اصول اساسی عمل نموده و از به کارگیری زور و سلاح‌های گرم خودداری کرده باشند یا چنین استفاده‌هایی توسط دیگر ماموران را گزارش دهند، هیچ گونه مجازات جزایی یا تنبیه انضباطی بر آنان اعمال نخواهد شد (ماده ۲۵). علاوه بر این موارد، اطاعت از دستور مافوق در جایی که ماموران می‌دانند که نتیجه اطاعت دستور استفاده از زور و سلاح‌های گرم، مرگ یا صدمه جدی اشخاص است که به طور آشکار غیر قانونی بوده و شخص فرصت معقول برای امتناع از اطاعت در اختیار دارد، دفاع (قانونی) محسوب نمی‌شود (ماده ۲۶). ۳ - شمول اعلامیهاولین نکته در ارتباط با سند حاضر این که، طبق تفسیر ماده ۱ مربوط به نظامنامه ماموران نیروی انتظامی، اصطلاح «ماموران نیروی انتظامی» شامل تمامی افسران نیروی انتظامی اعم از منصوب یا منتخب که اختیارات پلیسی، به ویژه اختیارات دستگیری یا بازداشت را اعمال می‌کنند، می‌شود. اصطلاح ماموران نیروی انتظامی در کشورهایی که اختیارات مربوطه توسط مقامات دارای لباس متحد الشکل یا بدون آن یا توسط نیروهای امنیتی کشوری اعمال می‌شود، نیز می‌گردد. ۴ - مصوب کنگره سازمان ملل متحدسند حاضر از جمله اسناد مصوب هشتمین کنگره سازمان ملل متحد درباره پیشگیری از جرم و رفتار با مجرمان است که درسال ۱۹۹۰ در کوبا تشکیل شده است و با وجود آن که سند حاضر به همراه تعداد دیگری از اسناد به سازمان ملل متحد ارایه شده و پیشنهاد گردید تا مورد تصویب مجمع عمومی این سازمان قرار گیرد، اما تاکنون این سند مورد تصویب این مجمع قرار نگرفته است، در حالی که برخی دیگر از اسناد به تصویب این مجمع رسیده است. بنابراین سند حاضر در حد توصیه به دولت‌ها بوده و هیچ گونه الزام قانونی و حقوقی برای دولت‌ها ایجاد نمی‌نماید. قبل از تصویب این سند، در خلال برخی اسناد، از جمله «قواعد حداقل استاندارد رفتار با زندانیان» (The Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners) و «نظام نامه رفتار ماموران نیروی انتظامی»، (۱۶The Code of Conduct for Law Enforcement Officials) مقرراتی درباره کیفیت و شرایط توسل به زور توسط ماموران انتظامی مقرر گردیده بود، اما سند حاضر به طور اختصاصی به این موضوع پرداخته است. ۵ - عدم تصویب مجمع عمومی سازمان مللهر چند سند حاضر تاکنون به تصویب مجمع عمومی نرسیده، اما شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در قطع نامه شماره ۱۰/ ۱۹۸۶ مورخ ۲۱ می۱۹۸۶ از دولت‌های عضو می‌خواهد تا توجه ویژه‌ای را به اجرای نظامنامه استفاده از زور و سلاح‌های گرم توسط ماموران نیروی انتظامی مبذول دارند. [۴]
.the Economic and Social Council، resolution No، ۱۹۸۶/۱۰، of ۲۱ May ۱۹۸۶، section IX
مجمع عمومی سازمان ملل نیز در قطع نامه شماره ۱۴۹/۴۱ مورخ ۴ دسامبر ۱۹۸۶ در خلال موضوعات دیگری که مطرح نموده، از این توصیه شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد استقبال نموده است. [۵]
.General Assembly، resolution No، ۴۱/۱۴۹ of ۴ December ۱۹۸۶، ۱۸
۶ - هدف اصلی سندموضوع و هدف اصلی سند حاضر این است که تا حد امکان، استفاده از زور و به ویژه به کارگیری سلاح‌های گرم را توسط ماموران نیروی انتظامی علیه اشخاص کاهش دهد و به کارگیری آنها را صرفا محدود به مواردی نماید که برای دست یابی به هدف، راه کار دیگری وجود ندارد. بنابراین به دولت‌ها توصیه موکد نموده تا حتی در مواردی که ناچار به توسل به زور می‌شوند، حتی المقدور از سلاح‌های غیر کشنده و آنهایی که آسیب کمتری وارد می‌نمایند استفاده کنند. در راستای تحقق این هدف یکی از مهمترین اصولی که مورد توجه سند حاضر قرار گرفته (به ویژه در بند الف ماده ۵ بر آن تاکید شده)، لزوم مراعات اصل تناسب (Principle of Proportionality) است. این اصل که یکی از مهمترین اصول مطرح در حقوق بین‌الملل و به ویژه حقوق بشر است، دولت‌ها و نهادهای مربوط به آن نظیر نیروهای مسلح، پلیس، اطلاعات، قضات و... را ملزم می‌نماید تا در تمامی اقداماتی که در مواجهه و برخورد با افراد چه دستگیری، مجازات و... اتخاذ می‌نمایند، مراعات تناسب را بین رفتارها و عملکردهایی که انجام می‌دهند با اهداف مشروعی که در صدد دست یابی به آن هستند، بنمایند. [۶]
.Conde، H، Victor، A Handbook of International Human Rights Terminology، Santa Barbara CA: ABC – Clio، ۲۰۰۲، Second Edition، pp، ۲۰۸-۲۰۹
بر این اساس ماموران نیروی انتظامی بر اساس این اصل باید، دقت نمایند تا بین نحوه رفتار و عملکرد آنها در استفاده از زور و سلاح‌ها با هدفی که این رفتارها به جهت دستیابی به آن صورت پذیرفته، تناسب برقرار بوده و یکدیگر را توجیه نمایند، در غیر این صورت (عدم برقراری تناسب) نمی‌توان به کارگیری آن زور یا سلاح‌ها را موجه دانست.۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصول استفاده از زور و سلاح های گرم توسط مأموران انتظامی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۲۹. |